Zwyczaje topograficzne

   W typografii XVIII-w. na kartach tytułowych książek spotykamy wariant zapisu tych liczb z zastosowaniem odwróconej litery C:

•   1000 CIƆ (oprócz M),
•   500 IƆ (oprócz D)

    Przyjęte było także (obecnie rzadkość) oddzielanie kropką i spacją części liczby oznaczających tysiące, setki i dziesiątki z jednościami, np. M. DC. LXI = 1661.

  System rzymski stosowany był w łacińskiej części Europy do końca średniowiecza. Do zapisu dat (zwłaszcza numeru roku), stosowany nawet w wieku XX (np. rok wydania książki, rok produkcji filmu).

Dzisiejsze użycie liczb rzymskich

    Do dziś jest jednak używany zwyczajowo do zapisywania liczb w pewnych szczególnych przypadkach. Na przykład w Polsce zapisuje się cyframi rzymskimi: numery liceów (ale nie szkół podstawowych i gimnazjów), numery klas i lat studiów, wieki, tomy dzieł, numery pięter, wydziałów w instytucjach. Zwyczajowo zapisuje się czasami również: miesiące, rok powstania budowli (na ich frontonach) oraz numeruje rozmaite grupy klasyfikacyjne (szczególnie na ich wyższych poziomach).

  Cyfry rzymskie nadal bywają wykorzystywane do oznaczania miesięcy w zapisie daty, mimo upowszechnienia się systemu opartego na cyfrach wyłącznie arabskich. Wykorzystanie zapisu rzymskiego pozwala uniknąć dwuznaczności wywołanych stosowaniem różnych wariantów kolejności poszczególnych członów w zapisie (vide np. popularny w USA sposób podawania najpierw miesięcy a potem dni wobec czego zapis „08 11 2010” może być rozumiany albo jako 8 listopada albo 11 sierpnia, natomiast zapis 8 XI 2010 można rozumieć tylko w jeden sposób; przy zapisie z udziałem cyfr rzymskich najczęściej pomija się początkowe 0 przy dniach miesiąca o wartości jednocyfrowej).

  

   Cyfry rzymskie powszechnie stosuje się również w numeracji stuleci (np. XIX wiek — nie dotyczy to tradycji anglosaskiej, gdzie powszechnie stosuje się cyfry arabskie), w imionach władców i papieży (np. Jan Paweł II), nazwach wydarzeń historycznych (II wojna światowa).

   

Użycie liczby rzymskiej wskazuje czasami na liczebnik porządkowy.

Sposób odczytu

   Cyfry jednakowe są dodawane, cyfry mniejsze stojące przed większymi są odejmowane od nich, cyfry mniejsze stojące za większymi są do nich dodawane.

  MCLXIV = 1000(M) + 100(C) + 50(L) + 10(X) + 5(V) – 1(I) = 1164

  Można spotkać zapis, w którym minimalizuje się (ogranicza) liczbę znaków. Np. 1999 to normalnie MCMXCIX, ale można również napisać MIM, choć to drugie jest już jednak modyfikacją. 


    

• IV = 4
• VII = 7
• XIX = 19
• XL = 40
• XCV =95
• CM = 900
• MXXV = 1025
• MCMXCV = 1995
• MM = 2000
• MCMLVI = 1956
• MMXI = 2011
• MMMCCCXXXVIII=3338

Sposób zapisu

       W systemie rzymskim do zapisu liczb używa się 7 liter, z których każda oznacza liczbę według podanej     

   tabeli:

Znak	Wartość
I	1
II	2
III	3
IV	4
V	5
VI	6
VII	7
VIII	8
IX	9
X	10
XX	20
XXX	30
XL	40
L	50
LX	60
LXX	70
LXXX	80
XC	90
C	100
CC	200
CCC	300
CD	400
D	500
DC	600
DCC	700
DCCC	800
CM	900
M	1 000
MD	1 500
MM	2 000

Geneza

     Poszczególne cyfry pochodzą od:

• I (1) – od pionowej kreski, oznaczającej jeden element
• V (5) – jest (górną) połową znaku X (10)
• L (50) – jest (dolną) połową znaku C (100)
• C (100) – z łac. centum – "sto"
• M (1000) – z łac. mille – "tysiąc"

 

  Być może z czasem M zostało przekształcone (lub na odwrót) w grecki znak Φ, skąd może pochodzić D (500) będące prawą połową tego znaku.

Pochodzenie znaku X (10) jest niepewne. 

  Jedna z teorii mówi, że znak V (5) powstał na kształt otwartej dłoni, gdzie jest 5 palców a każde dwa tworzą literę V, X (10) natomiast jest zestawieniem dwóch znaków V.

Rzymski system zapisywania liczb

Rzymski system zapisywania liczb zwany też łacińskim – addytywny system liczbowy, w podstawowej wersji używa 7 znaków.

  System rzymski zapisywania liczb wykorzystuje cyfry pochodzenia etruskiego, które Rzymianie przejęli i zmodyfikowali ok. 500 p.n.e. Nadaje się on, co prawda, do wygodnego zapisywania liczb, jest jednak niewygodny w prowadzeniu nawet prostych działań arytmetycznych, oraz nie pozwala na zapis ułamków. Te niewygody nie występują w systemie pozycyjnym.

  Rzymianie do zapisywania liczb poza siedmioma, które przetrwały do dziś, używali dodatkowo ligatur oznaczający 5000, oraz  oznaczający 10000. Dodatkowo stosowano notację pozwalającą zapisywać większe liczby. Wpisanie liczby pomiędzy dwa znaki | oznaczało liczbę stukrotnie większą, a umieszczenie poziomej kreski nad liczbą oznaczało mnożenie przez 1000.